In de strijd tegen de COVID-19-pandemie is in China meer dan een jaar geleden gestart met het gebruik van quick response codes, beter bekend als de afkorting QR-codes. Chinezen kunnen daarmee aantonen dat zij niet besmet zijn met het coronavirus en krijgen zo letterlijk groen licht om vrij te reizen door het land. In Nederland is destijds met opgeheven vinger gewezen op de inperking van de privacy aldaar. Nu wordt in dit land echter ook met deze codes gewerkt, om Nederlanders meer bewegingsvrijheid te geven.
QR-codes voor COVID-19
Sinds kort kunnen Nederlanders gebruikmaken van de CoronaCheck-app. Met deze applicatie is het mogelijk aan te tonen dat je recent negatief getest bent op het coronavirus. Binnenkort kun je er tevens mee bewijzen dat je volledig gevaccineerd bent of eerder besmet bent geweest. Gegevens over vaccinaties kun je dan na inloggen met je DigiID laden vanuit de databases van het Rijksinstituut voor Volksgezondheid en Milieu (RIVM) of een Gemeentelijke Gezondheidsdienst (GGD).
Is een van deze situaties van toepassing, dan wordt er een QR-code gegenereerd bestaande uit een akkoordverklaring en een beperkte hoeveelheid persoonsgegevens – zoals bijvoorbeeld je initialen, geboortedag en geboortemaand. Met deze code wordt het vervolgens mogelijk om toegang te krijgen tot publieke ruimtes als evenementen, horecalocaties en musea. Je zou er vanaf juli 2021 binnen de Europese Unie ook eenvoudiger mee de grens over moeten kunnen, alhoewel landen nog wel additionele maatregelen als testen en quarantaines kunnen instellen.
Naast de CoronaCheck-app is er ook een CoronaCheck Scanner. Deze app stelt een gebruiker in staat om een QR-code uit de CoronaCheck-app te scannen. De scan resulteert vervolgens in een groen of een rood scherm. Groen betekent dat de betrokkene voldoet aan de gestelde eisen. De persoonsgegevens worden dan getoond, waarna een controller met een scanner deze gegevens kan verifiëren aan de hand van het identiteitsbewijs van de betrokkene, om zo te verifiëren of de QR-code en het ID-bewijs bij dezelfde persoon horen. Wordt niet aan de vereisten voldaan, dan kleurt het scherm rood en is een groot kruis zichtbaar.
Voorbeelden van een QR-code en schermontwerpen van de CoronaCheck Scanner, bron: Ministerie van Volksgezondheid, Welzijn en Sport
Voor veel Nederlanders wordt dit de eerste keer dat ze te maken krijgen met COVID-19-gerelateerde QR-codes, maar in China wordt een soortgelijk principe al toegepast sinds februari 2020.
Health Codes-apps in China
China introduceerde destijds razendsnel – met de hulp van het internetbedrijven in dat land – de Health Code-apps, na de uitbraak van het coronavirus in Wuhan in januari van dat jaar. Gebruikers moesten hun telefoonnummer, naam en identiteitskaartnummer invoeren en hun reishistorie, hun lichaamstemperatuur en het al dan niet hebben van COVID-19-symptomen opgeven.
Op basis van deze reis- en gezondheidsinformatie genereerde zo’n app een QR-code met een specifieke kleur. Groen betekende dat mensen mochten gaan en staan waar zij wilden, bij geel moesten ze 7 dagen in zelfquarantaine en bij rood zelfs 14 dagen. Volgens de autoriteiten werd de kleur bepaald door drie factoren: waar een gebruiker geweest was, hoelang hij in een risicogebied geweest was en zijn relatie met potentieel besmette personen. Waar die informatie precies vandaan kwam, bleef – en blijft – echter vaag.
Na eenmaal geregistreerd te zijn, werd aan gebruikers gevraagd om op verschillende plekken hun QR-code te tonen. Zo zagen supermarkten, woongemeenschappen, scholen, bedrijven in het openbaar vervoer, restaurants, openbare gebouwen, winkelcentra en ander organisaties de kleur van de QR-code en kon op basis daarvan eventueel de toegang worden geweigerd. Naast het tonen van hun gekleurde QR-code werd aan burgers in sommige steden ook gevraagd een QR-code te scannen alvorens een voertuig – taxi, metro of bus – te betreden. Soms was dat niet verplicht en de toegang werd dan niet ontzegd, dus veel passagiers scanden in zo’n geval niet.
Je bewegingsvrijheid werd ernstig beperkt als je in zo’n app geen groene QR-code kon laten zien. Dat wat er bekend is over de werking van de app, suggereert een tamelijk lowtechproduct. De overheid was waarschijnlijk liever safe than sorry en ontnam burgers bij het minste of geringste risico hun groene QR-code. Liever een deel van de mensen onterecht opzadelen met één of twee weken verplichte quarantaine, dan een besmette burger te laten ontglippen. De apps hebben met hun grote-stappen-snel-thuis-aanpak echter ongetwijfeld bijgedragen aan het snelle indammen van het coronavirus in China.
Contact tracing
Daar waar China binnen een maand de Health Code-apps had gelanceerd, verliep de introductie van contact tracing-apps in Europese landen een stuk trager. Nederlanders konden in april 2020 meekijken met een nogal beschamende COVID-19-appathon. Het duurde daarna nog maanden voordat de uiteindelijke app in oktober van dat jaar daadwerkelijk te downloaden was. Terwijl in Nederland werd gepolderd over de bescherming van de privacy, was in China dankzij die Health Code-apps het gewone leven na drie maanden grotendeels hervat.
Het gebruik van de uiteindelijke CoronaMelder-app is in Nederland vrijwillig. In China was een Health Code-app theoretisch ook niet verplicht, maar kon je eigenlijk nergens komen als je zo’n applicatie niet gebruikte. Veel Chinezen wonen in een zogenaamde xiao qu – een woongemeenschap met een muur eromheen en een of meerdere poorten met een bewaker erbij. Zonder groene QR-code kwam je überhaupt niet langs zo’n bewaker.
Toch was de acceptatiegraad onder Chinese burgers hoog. Onderzoek van Genia Kostka en Sabrina Habich-Sobiegalla van de Freie Universität Berlin in juni 2020 wees uit dat 80 procent van de Chinezen – zeer – positief tegenover contact tracing-apps stond, terwijl dat in Duitsland en de Verenigde Staten van Amerika respectievelijk 41 procent en 39 procent was. De studie wees uit dat Chinezen vooral wantrouwig waren over wat de internetbedrijven met hun data deden, terwijl er in Duitsland en de VS meer zorgen bestonden over gebruik van persoonsgegevens door de overheid.
Dit bevestigde de langzaam veranderende privacyperceptie in China en wat wellicht contra-intuïtief is. Chinezen zijn namelijk meer vertrouwd met en hebben meer vertrouwen in dataverzameling door de overheid. Een opmerkelijk ander detail uit het onderzoek is dat 21 procent van de Amerikanen geloofde dat de COVID-19-pandemie een complot was. In Duitsland was dat 13 procent en in China slechts 3 procent.
Voor de duidelijkheid, een Health Code-app is eigenlijk geen echte contact tracing-app. In tegenstelling tot veel andere apps zoals de CoronaMelder-app in Nederland meet zo’n Chinese app niet met behulp van bluetooth of een andere technologie of je bij een besmet persoon in de buurt bent geweest. Het is meer een risico-evaluatiesysteem, dat daarmee meer lijkt op de CoronaCheck-app dan de CoronaMelder-app.
QR-codes voor meer vrijheden
De introductie van de Chinese Health Code-apps ging in het Westen gepaard met verhalen over enge data mining door een overheid die alles in de gaten houdt. Op basis van wat we weten over de werking van de apps, lijken deze applicaties bijna beschamend eenvoudig. Na initieel geklaag in de media dat zo’n Health Code-app weer zo’n typisch Chinese surveillancetool was, zagen we steeds vaker initiatieven in het Westen die er toch wel erg veel op leken.
In mei 2020 ontwikkelde een Nederlandse ondernemer – ongetwijfeld geïnspireerd door de Health Code-apps in China – de Checkgesprek-app, die ook een kleurcode geeft bij een bezoek aan bijvoorbeeld een horecagelegenheid. Een ondernemer in het midden-en kleinbedrijf die dit commerciële product afneemt, krijgt een eigen QR-code die hij kan aanbrengen bij de ingang van zijn zaak. Klanten dienen deze te scannen, de vragen over hun gezondheid die een chatbot aan hen stelt te beantwoorden en minimaal één persoonsgegeven in te voeren. Dat is door Nederlandse overheid verplicht gesteld sinds augustus 2020. Dat gaat zelfs verder dan in China…
Screenshots van de Checkgesprek-app
Na zo’n bezoek moet er opnieuw een QR-code worden gescand om uit te checken. De app zou het sinds juni 2020 verplichte triagegesprek in de horeca en bij contactberoepen moeten vereenvoudigen. Ik vraag me persoonlijk echter af of het proces echt zo veel gemakkelijker wordt. Ik kan me voorstellen dat sommige mensen niet weten hoe een QR-code gescand moet worden en dat er discussies over privacy ontstaan.
Persoonsgegevens die we in een overheidsapp schijnbaar niet wilden delen, worden hiermee namelijk wel opgeslagen in de database van de aanbieder van de Checkgesprek-app – samen met gegevens over een bezoek als locatie en tijd. Zo kan er later eventueel contact opgenomen worden als er tegelijkertijd een besmet persoon op die locatie aanwezig bleek te zijn. Net als Chinezen in het algemeen heb ik persoonlijk meer moeite met het feit dat een commerciële partij die data beheert.
Ik heb geen idee of de app veel gebruikt wordt, want er is na de berichten in de pers ten tijde van de lancering weinig meer over gepubliceerd. Volgens Google Trends wordt er na die introductieperiode überhaupt niet veel meer gezocht op de term ‘checkgesprek’. Overigens was Checkgesprek niet de enige aanbieder van een dergelijke app. Ook Check Gesprek Horeca kwam met een vergelijkbare applicatie.
Er zijn ook landen waar mensen best bereid zijn dergelijke apps op grote schaal te gebruiken als dat meer vrijheden oplevert. Zo meldt NU.nl in een korte reportage recent over de COVID-19-aanpak in Australië. Mede vanwege het strenge ingrijpen van de overheid – dat gericht is op het uitbannen van het virus, anders dan het beperken van de maximale druk op de zorg – en het feit dat het een eiland betreft, is de omvang van de gezondheidscrisis daar beperkt gebleven. Australiërs kunnen redelijk vrij gaan en staan waar ze willen, maar gebruiken daarvoor wel een app met QR-codes.
Ook hier lijkt deze app een stuk verder te gaan dan de Chinese Health Code-apps. Australiërs moeten namelijk overal waar ze komen, inchecken door in de COVIDSafe app de QR-codes van de betreffende locaties te scannen. Zo kan de Australian Government Department of Health te allen tijde traceren waar mensen zijn. Volgens de Nederlanders die NU.nl in de reportage te woord staan, vindt iedereen dat prima en maken mensen zich niet zo veel zorgen om hun privacy. Net als de Health Code-apps geeft de applicatie aan Australische burgers die geen risico vormen veel vrijheid. Mensen mogen zelfs thuis feesten geven, zolang hun gasten maar inchecken met de eigen QR-code van de gastheer of gastvrouw.
Binnenkort in een democratie bij jou in de buurt
Tijdens een G20-bijeenkomst in november 2020 opperde de president van de Volksrepubliek China Xi Jinping het idee van een internationale QR-code. In maart introduceerde China het ‘International Travel Health Certificate’ (ITHC) voor Chinezen die op uitreis willen. Het systeem bevat informatie over COVID-19-testen, COVID-19-vaccinaties en testen op antilichamen tegen het virus. Gebruikers voeren hun paspoortnummer in een WeChat Mini Program van de overheid in. Verificatie van de identiteit vindt bij registratie plaats door middel van gezichtsherkenning. Alle informatie is versleuteld in een QR-code die relevante autoriteiten van de gastlanden kunnen uitlezen.
Voorbeelden van een digitale versie en een hardcopy van een ‘International Travel Health Certificate’, bron: Ministry of Foreign Affairs of the People’s Republic of China
Begin 2021 meldde The Wall Street Journal dat verschillende luchthavens en luchtvaartmaatschappijen ook waren gestart met experimentele apps die kunnen verifiëren of de passagiers COVID-19-vrij zijn. Ook The New York Times publiceerde in april van dit jaar een artikel over verschillende vaccinatiepaspoorten, waaronder de CoronaCheck-app in Nederland.
Zaken die anderhalf jaar geleden – al dan niet terecht – nog werden bestempeld als ‘echt iets voor een autoritaire staat als China’ zijn in het Westen inmiddels ook normaal aan het worden. Daar waar kort na de uitbraak van het coronavirus in China met opgeheven vinger werd gereageerd op de inzet van drones bij het waarschuwen van de bevolking, zagen we dit een paar maanden later ook gebeuren op stranden in Nederland en België. En zo raken westerlingen nu ook gewend aan QR-codes en groene en rode schermen, als methode om te bewijzen dat ze geen risico vormen voor anderen. De oplossingen geven mensen na lange tijd een stuk bewegingsvrijheid terug, zoals ze dat in China al binnen een maand na de uitbraak van de pandemie deden. Wat maakte datzelfde idee bijna anderhalf jaar geleden dan eigenlijk zo onacceptabel?
