Binnenkort hakt het kabinet de knoop door over de coronapas. Heeft die een tweedeling in de maatschappij tot gevolg? ‘Een barman die moet opletten of de gasten die hij toelaat wel ‘gezond’ zijn, kijkt in de eerste plaats naar die gast als een potentieel gevaar.’ Alleen nog naar het café, de sportschool of het ­museum met een corona­toegangs­bewijs: het kabinet beslist er binnenkort over. Zonder bewijs van vaccinatie, negatieve testuitslag of een genezenverklaring is toegang dan onmogelijk. En de kans is groot dat er bovendien een eigen bijdrage moet worden betaald voor een toegangstest. Wie niet is gevaccineerd of genezen verklaard, zal dan voor ieder biertje buiten de deur moeten betalen voor een test.

Kortom, het leven zonder prik wordt ingewikkelder en duurder. Afgelopen weekend lieten duizenden mensen op de Dam in Amsterdam weten het daar niet mee eens te zijn. Zij eisen hun ‘vrijheid’ terug. Wat gaat een coronapas voor maatschappelijke gevolgen hebben? Kan die een kloof slaan in ­onze samenleving?

Scherpe tegenstellingen

Hans Boutellier ziet dat niet zo snel gebeuren. Hij is bijzonder hoogleraar polarisatie en veerkracht aan de Vrije Universiteit. In feite, stelt Boutellier, is er zelfs niets nieuws onder de zon. De 21ste eeuw doopte hij eerder veelzeggend tot ‘de identitaire eeuw’. Onze tijd staat bol van de tegenstellingen, meent Boutellier, die ook de politieke verhoudingen sterk bepalen.

“De wijze waarop we ons in de huidige samenleving tot elkaar verhouden is vanuit emotie, overtuiging, en persoonlijke kenmerken”, zegt Boutellier. Die ontwikkeling heeft zich volgens hem in de jaren tachtig van de vorige eeuw ingezet, en is nu terug te zien in de wijze waarop er in de coronacrisis positie wordt ingenomen: eigen emotie eerst. “Ik ben daarom geneigd om dit te zien als versterking van tegenstellingen die zich toch al voordoen. Als één van de katalysatoren, of zwaartepunten, waaromheen de identitaire strijd zich organiseert.”

Dat was in het begin van de ­crisis wel anders. Toen zagen we de pandemie volgens Boutellier als iets waar we samen uit zouden komen. Het kantelpunt volgde ergens afgelopen zomer. Toen werd duidelijk dat corona voor langdurige ­ontwrichting zou gaan zorgen. De vraag werd urgent wie te beschermen, en welke prijs daarvoor moest worden betaald.

‘De antivaxer’ bestaat niet

Binnen die context ontstaat er volgens Boutellier een groep die geen zin heeft zich door het dominante discours te laten leiden. Hij merkt dat die groep uit een enorme verscheidenheid aan mensen bestaat. Van links tot rechts, en allemaal met eigen opvattingen: antroposofen, yogi’s, complotdenkers, strenggelovigen, Baudet-aanhangers. ‘De antivaxer’ bestaat volgens Boutellier dan ook niet.

Welke gevolgen zal de coronapas straks hebben? Boutellier: “In die commotie en turbulentie rond persoonlijke emoties en identiteiten gaan overheid, en ook werkgevers, een duidelijke positie kiezen. Wat mij betreft is de politieke uitoefening van morele druk geoorloofd, zolang dit het algemeen ­belang dient. Maar het kan wel een verstarring veroorzaken van die identitaire strijd rond vaccineren.”

Hoewel Boutellier erop wijst dat de uitwerking van het coronabewijs op de lange termijn ongewis is, maakt hij zich voorlopig nog geen zorgen over een maatschappelijke tweedeling. Ongevaccineerden vormen een kleine minderheid, zegt hij, en de grote verscheidenheid aan emoties, opvattingen en drijfveren binnen deze groep is gelijk een zwaktebod. “Mensen delen weinig met elkaar. Dan is het lastig om een krachtige vuist te maken. Ik verwacht dat de meeste mensen uiteindelijk eieren voor hun geld zullen kiezen, en zich wel zullen laten vaccineren.”

Vrees voor precedent

Waar Boutellier denkt dat het zo’n vaart niet zal lopen met een diepe kloof in de samenleving, maakt politiek filosofe Josette Daemen zich juist wél zorgen. Daemen doet aan de Universiteit Leiden onderzoek naar ethische kwesties rondom het thema zekerheid. Ze wijst op een mogelijke verandering in de relatie tussen burger en overheid als het coronabewijs doorgevoerd wordt. “We staan de overheid toe om een heel fundamentele, persoonlijke keuze te beïnvloeden: wat we doen met ons eigen lichaam. Ik maak me er zorgen over dat dit een precedent zal worden voor de toekomst.”

Er wordt weliswaar geen directe vaccinatieplicht ingevoerd, beaamt Daemen, maar de overheid maakt deelname aan het publieke en sociale leven voorwaardelijk op basis van een lichamelijk kenmerk, namelijk of we gevaccineerd zijn of niet. “Tegelijkertijd is er een motie aangenomen die de drempel tot testen verhoogt, door er een prijskaartje aan te hangen”, zegt Daemen. “Daarmee komt die keuzevrijheid in het geding, net als een van de fundamenten van de democratie: gelijkheid.”

De overheid heeft allerlei belangen af te wegen. Ze draagt een verantwoordelijkheid in het beschermen van de gezondheid van haar burgers. Mondkapjes, vaccineren en een coronapas zouden kunnen worden uitgelegd als het scheppen van voorwaarden voor autonoom lijfsbehoud in de toekomst, in plaats van als een schending van de lichamelijke integriteit.

De ongevaccineerde als zondebok

Daemen plaatst daarbij een kanttekening. “Zelfs met deze vrijheidsbeperkingen kunnen we niet naar een coronavrije samenleving. Laten we ons geen illusies maken, het risico valt niet uit te sluiten. De vraag is: hoever willen we gaan in het verkleinen van dat risico? Ik leg de grens bij onze grondrechten.”

Ze vreest dat er steeds minder fysieke ontmoeting zal zijn tussen gevaccineerden en ongevaccineerden, en dat het gesprek over vaccinatie ook minder zal worden gevoerd. Daarmee zal de overheid zich uiteindelijk in de eigen vingers snijden, vreest Daemen. “In een ideale situatie komen ongevaccineerden alsnog tot inzicht in het gesprek met iemand die wél gevaccineerd is. Voor een deel misschien ijdele hoop, maar een pas maakt dat nog veel onwaarschijnlijker.”

Daemen ziet hoe ongevaccineerden steeds meer als zondebok worden neergezet. “Dit wordt al ‘de crisis van de ongevaccineerden’ genoemd. Alsof zij schuld hebben aan dit virus. Nee, wat er speelt, is dat er een virus rondwaart. De overheid neemt in reactie daarop vrijheidsbeperkende maatregelen.”

‘We bouwen een ­samenleving op wantrouwen’

Een QR-code als voorwaarde voor toegang heeft volgens Daemen ­bovendien gevolgen voor de wijze waarop we als burgers naar elkaar kijken. “Een barman die moet opletten of de gasten die hij toelaat wel ‘gezond’ zijn, kijkt in de eerste plaats naar die gast als een poten­tieel gevaar. We bouwen zo een ­samenleving op wantrouwen, totdat het tegendeel bewezen is.”

Lange tijd benadrukte de overheid dat vaccineren vrijwillig is, zegt Daemen. Bijvoorbeeld in de brieven die mensen thuisgestuurd kregen, met daarin een uitnodiging voor vaccinatie. En als het om een coronapas ging, hield het kabinet de boot juist af. “Nu gaan ze toch over tot een soort indirecte vaccinatieplicht. Dat betekent dat ze hun eerdere beloften breken. Mensen die gevestigde instituten zoals het RIVM toch al wantrouwden, zien daarin een bevestiging dat ­politici niet te vertrouwen zijn.”

Pragmacratie

Volgens Boutellier is dat schipperen en polderen typerend voor de Nederlandse politieke besluitvorming, waarin consensus centraal staat. De staat heeft een minder sterke positie dan in Frankrijk, waar de passe sanitaire er al door is. Onze huidige samenleving noemt Boutellier een ‘pragmacratie’. Rutte is daar volgens hem de vleesgeworden versie van. “In plaats van ons te laten leiden door grote verhalen of ideologieën, laten we ons leiden door concrete problemen en handelen we naar bevind van zaken,” zegt Boutellier. “Filosoof Karl Popper noemde dat piecemeal engineering: regeren in kleine stapjes, om zo de boel de kant op te krijgen die de bestuurder wil.”

Dat is precies wat Daemen zorgen baart. Ze pleit voor een aanpak die ongevaccineerden bij de samenleving blijft betrekken, in plaats van hen buitensluit. Ze is een groot voorstander van rijdende prikbussen, net als Boutellier. “Of denk aan voorbeeldfiguren in wijken waar de vaccinatiegraad achterblijft. Die kunnen betrokken worden in voorlichtingscampagnes. Als onwetendheid echt het probleem is, zoals vaak wordt gezegd, dan is en blijft goede informatievoorziening de oplossing. Net als eerlijkheid en transparantie. De mogelijkheden zijn echt nog niet uitgeput.”